Kad je Trebinje bilo tvrđava

TREBINJE │ Fortifikacijski sistem u i oko Trebinja, nastajao u četiri decenije austrougarske uprave, danas je dio graditeljskog nasljeđa grada, mnogi od tih objekata mogu se smatrati tehničkim i arhitektonskim spomenicima, a neki i istorijskim znamenitostima.

Ovo kaže Folker Pahauer, naučni saradnik na Institutu za urbano i arhitektonsko nasljeđe Tehnološkog univerziteta u Gracu, koji je sinoć u Muzeju Hercegovine Trebinjcima prezentovao svoja višegodišnja istraživanja na temu „Trebinje – austrougarska tvrđava i garnizon 1878-1918“.

„Ono što je važno reći je da je većina fortifikacija dosta očuvana, a neke od njih su u dobrom ili izvanrednom stanju. Iako se posljednjih godina situacija i tu popravila – i dalje je stalna prijetlja odnošenje građe sa ovih objekata“, rekao je on.

Pahauer  je pojasnio da utvrđenje Trebinje (Festung Trebinje) čini sistem od 36 fortifikacija različitog tipa, a zajedno sa pratećom infratrukturom – blizu 100 objekata vojne namjene, raspoređenih u dva kruga odbrane – unutrašnjem sa objektima u centru grada i vanjskom na okolnim brdima.

Da je grad u vrijeme austrougarske uprave prije svega bio – vojna kasarna, najbolje ilustruje  podatak da je trebinjski garnizon obično brojao oko 4.500 vojnika i oficira.

„U izvještaju iz februara 1916. godine pominje se čak 7.500 vojnika smještenih u Trebinju, a to nije bio maksimum koliko je mogao da primi ovdašnji garnizon“, kaže Pahauer.

Neprijatelj je i unutra

Gradnja sistema počela 1883. godine, nakon što su se austrougarski vojni i politički planovi u BiH suočili sa nepredviđenim izazovima: najprije tvrdim otporom okupaciji, a potom i ustankom 1881-82. protiv uvođenja vojne obaveze.

Utvrđenje Trebinje, ističe Pahauer, na početku je bilo zamišljeno da štiti monarhiju i sa unutrašnje strane – od pobuna stanovništva, jednako kao i od spoljnjeg neprijatelja, što su tada bili kraljevine Srbija i Crna Gora.

„Zadatak je prevashodno bio – zaštita područja, odnosno infrastrukture, a u vojnom pogledu – zaštita ovdje stacioniranih vojnih jedinica. Vrlo važna misija utvrđenja Trebinje je bila odbrana prilaza Boki Kotorskoj i Dubrovniku, a kao pograničnog – i odbrana granice od neprijatelja“, dodaje on.

Iste 1882. godine razvijana je i tipologija objekata koji će biti građeni: osnovni tip bila je kula stražarnica (Wachhaus), drugi je proširena forma kule koji sadrži i artiljeriju (Werk), a treći odbrambena kasarna sa elementima kula.

Sistem je nastajao u nekoliko faza, a dinamiku razvoja, pozicije i arhitektoniku pojedinih objekata i u narednim godinama uveliko su određivali istorijski događaji: Aneksiona kriza, Balkanski ratovi, početak Velikog rata.

Prva faza, napominje Pahauer, bila je i najobimniji program gradnje fortifikacijskog sistema – već do 1884. godine napravljeno osam kula oko Trebinja, dok posljednja od 1910. do 1916. godine donosi arhitektonski zamašnije i skuplje poduhvate – početak gradnje Strača, te zamjenskih utvrđenja na Golom brdu i Kravici, uz seriju bunkera koji „niču“ u gradskom jezgru.

Koštao cijelo bogatstvo

Idejni začetak utvrđivanja Trebinje Pahauer nalazi u memorandumu generala Jovanovića upućenom Ratnom ministarstvu monarhije, u kojem se za osiguranje nesmetanog infratsrukturnog i civilnog razvoja zemlje Beču preporučuje – snažno vojno prisustvo na području okupirane BiH.

„Ratno ministratvo je 1882.odredilo novac za izgradnju utvrđenja i vojnih kasarni u BiH u iznosu od oko 3,3 miliona austrijskih guldena – od čega je najveći dio trebalo da bude potrošen u Hercegovini: po milion guldena za utvrđenja i vojne kasarne i oko 200.000 za igradnju puteva i mostova“, rekao je Pahauer.

On je pojasnio da o veličini ovog graditeljskog zamaha dovoljno govori uporedni podatak – da je izgradnja svih javnih zgrada u cijeloj BiH u prvih osam godina okupacije bečki dvor koštala 5,2 miliona guldena.

A još više činjenica – da je novac koji je potrebe hercegovačkih tvrđava planiran te 1882. godine u narednim decenijama višestruko premašen: samo je izgradnja tvrđave Strač trebalo da koštala 1,4 miliona, a novog utvrđenja na Golom brdu 1,45 miliona guldena.

Preračunavanje pomenutih iznosa u aktuelne valute je problematično, ističe Pahauer – prije svega jer je radna snaga tada bila neuporedivo jeftinija nego danas, zbog čega bi od nominalnog vrednovanja 1 guldena sa 25 evra realniji odnos između dvije valute bio – gulden naprema 100 evra.

Po ovoj računici, utvrđivanje Trebinja bečku kasu moralo je koštati – stotine miliona današnjih evra.

Treba li podsjećati da je cijeli sistem pao – bez opaljenog metka…

Nastaviće se…

Rade Savić